नेपालमा फुटबल

काठमाण्डौं, २०७८ माघ २९ गते शनिबार । कुनै बेला राजा महेन्द्रले समेत प्रधानमन्त्री बिपी कोइराला बिरुद्ध फुटबल खेलेका थिए । तर बिपीले हानेको एक गोलले राजाको टिमको हार भएको थियो ।

विश्वको फुटबलको इतिहास हेर्ने हो भने आधुनिक फुटबलको शुरुवात १२औ शताव्दीमा बेलायतमा भएको देखिन्छ । त्यसबेलाको फुटबल खेल निकै हिंस्रक र डरलाग्दो हुन्थ्यो । कुनै बिशेष नियममा नबाँधिएको फुटबल खेल्नको लागि ठूलो मैदानको आबश्यकता पर्दथ्यो । कति संख्या खेलिने भन्ने निश्चित नहुँदा जथाभावी खेल खेलिने गरिन्थ्यो । खुट्टाले मात्र होइन हातका मुक्काले पनि फुटबललाई हान्न पाइन्थ्यो । तर बलबाट खेलिने खेलको शुरुवात भने इसा पूर्व ३००० वर्ष पहिले मेसोमेरिकन भनेर भनिने अहिलेको उत्तर अमेरिकी देश मेक्सिको नजिकै शुरुवात भएको थियो । एज्टेक सभ्यताको समय रवरका बलबाट खेलको शुरुवात भएको थियो । Tchateli भनिने सो खेलमा बललाई सूर्य देवताको प्रतिकको रुपमा खेलिन्थ्यो । तसर्थ हार्ने टिमको क्याप्टेनको बलि देवतालाई दिइन्थ्यो ।

आधुनिक फुटबलको शुरुवात जङ्गबहादुरको शासनकालको शुरुवात तिर बेलायतमा भएको थियो । बेलायतीहरुले फुटबल खेलका केही नियमहरु बनाएका थिए । यस पछि बिसं १९२० मा बेलायतमा फुटबलले ब्यबसायिकता पायो । टिम मात्र होइन फुटबलको एशोशियसन नै बन्यो । साथै फुटबलमा केही महत्वपूर्ण परिवर्तनहरु भए । यस एशोशियसनले फुटबल नाम गरेको खेलमा हातले बल छुन नपाउने नियमको शुरुवात भयो । अब बल्ल वास्तविक फुटबल बन्यो । साथै फुटबलको आकार र तौलको मानक पनि बनाइयो । यसरी शुरु भएको फुटबलको विश्व प्रतियोगिता बिसं १९८७ को असार २९ गते १३ देशको सहभागितामा शुभारम्भ भयो ।

पहिलो विश्वकपको शुरुवात हुने समय सम्म नेपालमा पनि फुटबलका क्लबहरु बनिसकेका थिए । क्लबहरु बिच फुटबल खेल हुन थालेको थियो । नेपालमा फुटबलको इतिहास हेर्ने हो भने नेपालमा शिकारका लागि आएका बेलायती राजकुमार प्रिन्स एडवर्डले फुटबल बोकेर आएको देखिन्छ । प्रिन्स एडवर्डसंग आएका बेलायतीहरुले मनोरञ्जनको लागि बिसं १९७८ को पुस ३ गतेको बिहान ठोरीमा फुटबल खेलेको इतिहास भेटिन्छ । शायद यो नै नेपाल भित्र फुटबल खेल खेलिएको पहिलो पटक हुनुपर्छ । यहि समयको आसपासमा जङ्गबहादुरका भाइका नाति नारायण नरसिंह राणा भारतमा अध्ययनको लागि पुगेका थिए । त्यहाँ उनले फुटबल खेल्न थालेका थिए । छुट्टीको समय नेपाल फर्कदा उनले नै नेपालमा फुटबल भित्राएको भनिन्छ । जङ्गबहादुर राणाका भाइ बद्रि नरसिंह राणाका नाति एवं नेपालको पहिलो इञ्जिनियर द्वय कुमार नरसिंह राणा तथा किशोर नरसिंह राणाका भतिजा थिए नारायण नरसिंह राणा । यिनको साथी चन्द्र थापा पनि भारतमा नै अध्ययनमा रहदाँ यि दुइले नै नेपालमा फुटबलको शुरुवात गरेको भनिन्छ । पछि जुद्धशम्शेरका नाति नरशम्शेरले फुटबललाई ब्यापक बनाएका थिए ।

केही धनी तथा राणा परिवारका सदस्यहरुले हावा भरेका फुटबलले नै खेल खेले पनि अन्य नेपाली केटाकेटीहरुले भोगटे, कपडाको पोको तथा भैसीको भुडीमा कपडा कोचेर फुटबल खेल्दथे । केटाकेटीहरु फुटबललाई लात्ती बल भन्दथे । तर बेलायती राजकुमारको नेपाल आगमन र नेपाली बिद्यार्थीले भारतमा अध्ययन क्रममा फुटबल खेल्नु अगाडि नै नेपालीहरुले फ्रान्सको मैदानमा फुटबल खेलेको देखिन्छ । पहिलो विश्व युद्धमा लडाइको लागि फ्रान्स पुगेका गोर्खालीहरु फुर्सदको समय मनोरञ्जनको लागि फुटबल खेलेका थिए । बिसं १९७२ साउन ८ गते फ्रान्सको सेन्ट फ्लोरिसमा गोर्खालीहरुले सिग्नल कम्पनीसंग फुटबल खेल खेलेका थिए । हुन त कहि कहि बि.सं. १९७० मा नारायण नरसिंहले फुटबल खेल भित्राएको भनिन्छ । तर आधिकारिक जानकारी बटुल्न खोज्दा बिसं १९७० को दशकमा भन्ने पाए । बि.सं. १९५५ तिर जन्मेका नारायण नरसिंहले पनि काका कुमार नरसिंह तथा किशोर नरसिंह झै भारतमा अध्ययनको लागि गएका थिए । उनि १९७५ पछि नै भारतमा अध्ययनको लागि पुगेका थिए । तसर्थ प्रिन्स एडवर्डले सौराहामा फुटबल खेल्ने समय तिर नै नारायण नरसिंहले पनि फुटबल नेपालमा भित्राएको मान्न सकिन्छ ।

बि.सं. १९९० को आसपासमा फुटबलका प्रतियोगिताको शुरुवात भएको देखिन्छ । जुद्धशम्शेरका नातिहरु जावलाखेल टिम, भीमशम्शेरका नातिहरु टंगाल दरवार टिम, वीरशम्शेरका नातिहरु ठमेल टिम जस्ता राणाका छोरा नातिहरुको टिमहरु बन्न थालिसकेका थिए । यि टिमहरु मैत्रिपूर्ण रुपमा बबरमहल, टंगाल, ठमेल, सिंहदरवारमा खेलहरु खेल्दथे । सिंहदरवारको बिलियर्ड घर अगाडि चौरमा फुटबल खेलिन्थ्यो र राणाका उच्च पदस्थहरु बिलियर्ड घरमा बसेर खेल हेर्दथे । धेरैजसोले बिलियर्ड घर भन्न नजानेर ब्लेड घर भन्दथे ।

बि.सं. १९९१ मा जावलाखेल एघार, एनआरटी (न्यूरोड टिम) एघार, महावीर एघार, जनपक्षिय एघार तथा अन्य टिम सहित १३ वटा टिम बिच प्रतियोगिता भयो । यस मैत्रिपूर्ण खेलमा नरशम्शेरको टिम बिजयी भएको थियो । यस खेल पछि भने जुद्धशम्शेरले फुटबलको प्रतियोगितामा नै बन्देज लगाइदिए । राजनैतिक रुपमा जनताहरु राणा बिरुद्ध बिभिन्न कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेको हुँदा खेलको माध्यमबाट पनि एकत्रित भइ राणा विरुद्ध कार्यक्रम हुन सक्ने आशंकामा पनि फुटबलको प्रतियोगितामा बन्देज लगाएका थिए । तैपनि गैर राणाहरु सानो सानो समुहगत रुपमा भित्र भित्र खेल खेल्न भने रोकेनन् । अन्तत राणा प्रधानमन्त्री भीमशम्शेरको समयमा २००४ सालमा नरशम्शेर कै अगुवाइमा नेपाल फुटबल संघको गठन हुन सम्भव भयो । पहिलो पटक राजा त्रिभुवनले आफ्नो नाममा शिल्डको स्थापना गराइ त्रिभुवन च्यालेन्ज शिल्ड खेल प्रतियोगिताको आयोजना भयो । नर शम्शेरको नरेश एघारले पहिलो पटक त्रिभुवन च्यालेन्ज शिल्ड जित्न सफल भयो ।

२००७ सालको क्रान्तिको लहरमा फुटबल सेलायो । सबै राजनैतिक उद्धेश्य प्राप्तिको लागि नै भागिरहदा खेल प्रति रुचि हुने घट्न थाल्यो । देशमा प्रजातन्त्र प्राप्ति पछि फेरी २००८ सालमा नेपाल फुटबल संघ सक्रिय हुन थाल्यो । २००५ सालदेखि हुन नसकेको त्रिभुवन च्यालेन्ज शिल्डको प्रतियोगिता २००८ सालमा फेरी शुरु भयो । यस पटक भने राजधानी बाहिरको टिम जलेश्वर एघारले जित्न सफल भयो । यसपछि प्रत्येक वर्ष त्रिभुवन च्यालेन्ज शिल्ड भइरह्यो ।

राजा त्रिभुवनले त्रिभुवन च्यालेन्ज शिल्डको शुरुवात गरेपछि त्यसको केही वर्ष पछि अर्को महत्वपूर्ण प्रतियोगिता रामजानकी कप शुरु भयो । २००४ सालमा राणा प्रधानमन्त्री पद्मशम्शेरले स्थापना गराएको यो कप २००८ साल पछि नेपाल पुलिसले लगातार तीन पटक जितेर आफ्नै बनायो । २०११ मा रामजानकी कप नहुने भयो । त्यसैबेला ज्ञानबहादुर याक्थुम्बा प्रहरी प्रमुख हुनुहुन्थ्यो । प्रहरी संगठनबाटै पैसा उठाएर त्यसै वर्ष देखि शहिद स्मारक कपको शुभारम्भ गराए । पहिलो पटकको प्रतियोगितामा महावीर क्लव नै बिजयी भयो । त्यसै बेला साना उमेरकाहरुको लागि वाल महावीर टिम पनि गठन भएको थियो । पछि महावीर क्लवले यङ महावीर टिम पनि बनायो ।

२००९ सालमा देवीमाया मेमोरियल शिल्ड शुरु भएको थियो । तर धेरै वर्ष निरन्तरता हुन सकेन । २०१३ सालमा राजा महेन्द्रको शुभराज्याभिषेकको अवसरमा सानो टुँडिखेल अर्थात कमलपोखरीमा दशरथ रङ्गशाला बन्यो । यसपछि भने अधिकांश खेल दशरथ रङ्गशालामा नै हुन थाल्यो । प्रतियोगिताहरु पनि क्रमश बढ्न थाल्यो । २०१३ सालमा शुभराज्याभिषेक शिल्ड, २०१८ सालमा महेन्द्र गोल्ड कप, २०२५ सालमा नर ट्रफी शुरु भएको थियो ।

२०१६ साल कार्तिक १५ गते नेपालको फुटबलको इतिहासमा अविस्मरणिय खेल भएको थियो । त्यस दिन दशरथ रङ्गशालामा भएको च्यारिटी खेलमा नरेश ११ को नेतृत्व राजा महेन्द्रले गरेका थिए भने प्रधानमन्त्री ११ को नेतृत्व जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री बिपी कोइरालाले गरेका थिए । नरेश ११ को टिममा राजा महेन्द्र, अर्थ मन्त्री सुवर्णशम्शेर, प्रहरी प्रमुख रंग बिक्रम शाह, युवराज हिमालय, युवराज बसुन्धरा, राजाका एडिसी शेरबहादुर मल्ल, लोक बिक्रम शाह (गोलकिपर), नरशम्शेर राणा, निरशम्शेर राणा, हरि बिक्रम शाह तथा सुरेन्द्र शम्शेर राणा सम्मिलित थिए । यता प्रधानमन्त्री ११ मा प्रधानमन्त्री बिपी कोइराला, होरा प्रसाद जोशी, तुलसी गिरी, भरतशम्शेर राणा, जमानसिंह गुरुङ, डा. त्रिवेणी प्रधान, महेश्वर शम्शेर राणा, प्रकाश चन्द्र ठाकुर, सुरेन्द्रबहादुर शाह, रोमबिक्रम थापा तथा धिरबिक्रम शाह सम्मिलित थिए । खेलको रेफ्रीमा पदमबहादुर खत्री थिए । केवल ६० मिनेटको खेलमा राजा तथा बिपी दुबैले पुरै समय खेले । खेलको अन्त तिर होराप्रसाद जोशीको पासमा बिपीले १ गोल हानेर प्रधानमन्त्री ११ विजयी भएको थियो ।

यस्तै नेपालको फुटबल इतिहासमा २०१६ सालको सुखद घटनाको ठिक बिपरित २०४४ सालमा दुखद घटना भएको थियो । २०४४ फागुन २९ गते त्रिभुवन च्यालेन्ज शिल्डको फाइनलमा जनकपुर चुरोट कारखाना र बंगलादेशको मुक्तिजोद्धा टिम बीच खेल भइरहेको थियो । दिउसो २:३० मा शुरु भएको खेलको १९ मिनेट पछि नै ठूलो हावाहुरी तथा असिना पर्न थाले पछि दर्शकहरु सुरक्षित हुन भाग्न थाले । करिव ३० हजार दर्शकले भरिएको खेल मैदानमा एकैचोटी भागाभाग हुन थाल्यो । बाहिर निस्कने ढोका सबै चाबी लगाएर बन्द हुनु नै मानविय क्षतिको प्रमुख कारण हुन पुग्यो । नेपालको खेलकुद इतिहासको सबैभन्दा दुखद घटनामा करिव ९३ जना खेल प्रशंसकले ज्यान गुमाए । त्यस्तै सयौको संख्यामा घाइते हुन पुग्यो ।

नेपाली फुटबल टोलीले पहिलो पटक अन्तराष्ट्रिय प्रतियोगितामा भने बिसं २०२० सालमा पूर्वी पाकिस्तानमा भएको आगा खान कपमा भाग लिएको थियो । बिसं २०२० को कार्तिकमा तत्कालिन पूर्वी पाकिस्तान हालको बंगलादेशको ढाकाको बंगबन्धु खेल मैदानमा भएको सो खेलमा नेपालले दुइ खेल खेलेका थिए । काठमाडौ एघार र बिराटनगर एघारका खेलाडि मिसाएर बनाएको सो नेपाली टिममा तालमेलको कमि थियो । आ-आफ्नै शैलीमा खेल्ने दुइ टिमलाई एउटै टिम बनाइदा तालमेल मिल्नै सकेन । क्याप्टेन राजबहादुर सिंह थिए भने टिमको मेनेजर नरशम्शेर थियो । पश्चिम पाकिस्तानसंग भएको पहिलो खेलमा ७ गोल खाएको थियो भने दोश्रो खेल वन्डर्स क्लवसंग पनि हार खायो । तेश्रो खेल पाकिस्तान पुलिससंग भने प्रकाश बिक्रम शाहको एक गोलले नै खेलमा विजय हासिल गरे ।

नेपालमा महिला फुटबलको इतिहास कोट्याउने हो भने २०३९ सालतिर फर्कनु पर्छ । राजा विरेन्द्रको शुभराज्याभिषेकको दिन पारेर मनाउन थालिएको शिक्षा दिवसको दिन पहिलो पटक पद्मकन्या कलेजका छात्राहरुले महिला फुटबल खेलको प्रदर्शन गरेका थिए । त्यसपछि काठमाडौ, पोखरा र धरानको महिला फुटबल टिम तैयार भयो । २०४० सालमा पोखरामा भएको दोश्रो राष्ट्रिय खेलकुद प्रतियोगितामा पहिलो पटक महिला फुटबल खेल पनि राखिएको थियो । पोखरामा भएको सो प्रतियोगितामा खेल सामेल गरिए पनि सहभागिता भने पर्याप्त थिएन । १४ अञ्चल बिच हुने आयोजनामा बागमती अञ्चलको महिला फुटबल टिम बिजयी भएको थियो ।

पहिलो पटक नेपालले अन्तराष्ट्रिय रुपमा महिला फुटबलको सहभागिता भने महिला एएफसी कपमा भएको थियो । २०४३ मंसिर २९ गते हङकङमा भएको यस प्रतियोगितामा पहिलो खेल नै नेपाल आयोजक हङकङको बिरुद्ध खेलेको थियो । यस खेलमा नेपाल एक गोलले पराजित भएको थियो । दोश्रो खेलमा थाइल्याण्डसंग ५ गोलले पराजित भयो भने तेश्रो खेल इन्डोनेशियासंग ६ गोलले पराजित भएको थियो । नेपालको यो पहिलो अन्तराष्ट्रिय सहभागिताले केही सिकेर भने आएको थियो । नेपालको टिमको क्याप्टेन रमा सिंह थिए ।

दोश्रो पटक २०४६ सालमा पनि नेपालको सहभागिता रह्यो । यसपटक पनि नेपालको नराम्रो हार भयो । पहिलो खेलमा हङकङसंग ३ गोलले पराजित भएको नेपाल दोश्रो खेलमा इन्डोनेशियासंग ८ गोल खायो । तेश्रो खेलमा भने जापानसंग लज्जाजनक हार बेहोर्नुपरेको थियो । त्यस खेलमा नेपालले १४ गोल खाएको थियो । महिला फुटबलले २०५६ पछि एशियाली महिला फुटबल खेलमा सहभागिता नै जनाउन सकेन ।

अहिले क्षेत्रगत रुपमा पनि धेरै प्रतियोगिता हुने गर्दछ । खेल प्रति सहभागिता बढेको छ । दर्शकहरु पनि बढेको छ । तर अन्तराष्ट्रिय रुपमा हेर्दा नेपालको फुटबल खेल अझै बामे सर्दैछ ।